Recent in het nieuws: een plan van CDA en CU om een verplichte integriteitstoets in te voeren voor wethouders. Dit naar aanleiding van de van corruptie verdachte Haagse wethouders. Recentelijk de VVD’er Wybren van Haga die uit de fractie is gezet, omdat hij zijn werk als kamerlid onvoldoende scheidt van zijn werk als ondernemer. De Maastrichtse burgemeester Annemarie Penn die onderhands een huis kocht van een ambtenaar (directeur gemeentelijk samenwerkingsverband), waar beiden belang hebben bij goede zakelijke verhoudingen.
Zomaar een greep uit recente integriteitskwesties in het openbaar bestuur. Verbazend als je uitgaat van sensitiviteit voor politieke en bestuurlijke verhoudingen. Echter uit een interview met wethouder de Mos (Den Haag) maak ik op dat de man zich van geen kwaad bewust is (of dat in ieder geval voorwendt). Het lijkt er op dat in deze kwestie de betreffende ‘daders’ juist het idee hebben zich voor de goede zaak in te zetten en de maatschappij juist een dienst bewijzen. Wat is hun vertrekpunt en doel?
Het heeft iets te maken met ‘dichtbij de mensen staan’ en ‘de wil van het volk’ uitvoeren. Het is een versmalde opvatting van onze democratie en uitermate populistisch. De samenleving in den brede en dit geldt ook voor maatschappelijke organisaties, kennen diverse (vaak tegenstrijdige) belangen. Hans Goslinga sprak laatst in Trouw over ‘de stem van het volk klinkt altijd vals’, omdat er nu eenmaal altijd volstrekt verschillende geluiden aanwezig zijn. Publieke en maatschappelijke discussies mogen daarom niet versimpelen door al te veel polarisaties. Kijk wat de Brexit Groot-Brittanië heeft aangedaan, een totaal verdeeld land. Referenda doen nagenoeg alle vraagstukken tekort met een simpel ja of nee. Ook het opkomen voor bepaalde deelbelangen is riskant voor bestuurders.
Besturing in het publieke domein vraagt om een intrinsieke motivatie om dieper te willen kijken, alle belangen af te wegen (niet alleen die van ‘de ondernemer’, ‘de boer’, ‘de professional’) om vervolgens op zoek te gaan naar het compromis, ten behoeve van het welbevinden van het héle volk. Het vergt veel tijd, energie en geduld en levert geen gelikte koppen op in de krant. Bij het vertrek van Nicholas Soames, de kleinzoon van Winston Churchill, uit de conservatieve partij wenste hij het volgende: ‘dat het Lagerhuis de geest van compromis, nederigheid en begrip zou hervinden.’
Dit is werkelijke integriteit. Volgens Rugter Bregman deugen de meeste mensen, getuige zijn nieuwste boek. Ik vind dit geen nieuws, waarmee ik zijn onderzoek niet te kort wil doen. Wel heb ik kritiek op zijn eigen polarisatie, namelijk dat politieke leiders en wetenschappers vanuit hun eigenbelangen ons hebben wijs gemaakt dat onze beschaving slechts een flinterdun laagje is. Hij polariseert hiermee zelf, creëert daarmee wantrouwen en gaat te kort door de bocht. De meeste mensen willen goed doen (de één wat meer voor het hogere doel, de ander wat meer voor zichzelf) en dat de mens tot wonderbaarlijke goedheid in staat is bewijzen we al een paar duizend jaar, met vele religieuze en spirituele stromingen die daarbij onze basis vormen. Toch zijn mensen ook vaak in de verleiding, al is het maar door oogkleppen op te zetten, hun ego te redden, uit angst of onzekerheid. Dit is niet puur kwaad, maar wordt eerder geboren uit onvermogen. Vanuit dit onvermogen kan er wel een sluipend proces plaatsvinden wat onze zorgvuldig opgebouwde democratie ondermijnt en ons kwetsbaar maakt voor minder goed bedoelende politieke leiders, zoals deze in diverse landen om ons heen zijn opgestaan de laatste jaren.
Of een integriteitstoets daaraan gaat bijdragen: ik betwijfel het. Een groter bewustzijn van onze (on)deugden is wel noodzakelijk. Ik ben in ieder geval een groot voorstander voor uitermate veel aandacht voor onderwijs, waarbij er niet bezuinigd wordt op de geesteswetenschappen, als gezond tegenwicht tegen een al te technocratische beweging. De werking van onze democratie, waarbij de christelijke moraal niet meer de vanzelfsprekende basis vormt, vraagt om het hervinden van een nieuwe moraal. Met name de weg daar naartoe met vele deugende en ‘ondeugende’ mensen samen die elkaar werkelijk willen ontmoeten verdient alle aandacht.
Hedwig Kauffman,
stroomversneller
20 oktober 2019