Samen Sturen

Samen sturen was het thema van de laatste Thema Samentafel. Aan de hand van het model van de organisatiegyroscoop ontspon zich een boeiende uitwisseling van ervaringen en uiteenzettingen. Ik realiseerde me achteraf dat een cultuur-mechanisme aan die tafel weinig expliciet aandacht kreeg. Ik grijp de gelegenheid aan om er enige aandacht aan te besteden, omdat het zo’n verstorende werking kan hebben op de wens om zaken samen aan te sturen. Ooit kreeg ik de term ‘verborgen bestuurders’ hiervoor aangereikt. Dat vond ik best plastisch, krachtiger dan het begrip ongeschreven regels, omdat je soms de wanhopige vraag bekruipt: wie of wat stuurt hier eigenlijk?

Verborgen bestuurders
Elke organisatie kent waarden, overtuigingen en regels die zeer bepalend zijn voor de gang van zaken: Wat vinden we hier belangrijk? Hoe gaan we hier met elkaar om? Waartoe bestaat onze organisatie? Dergelijke waarden zijn in de loop der tijd gegroeid, maar kunnen door uiteenlopende omstandigheden en gebeurtenissen, haast ongemerkt vervormd raken en/of hun kracht verliezen. Dan kunnen ze een uiterst negatieve invloed gaan uitoefenen op de samenwerking. Van inspirerende krachten worden het ‘verborgen bestuurders’.
Door de jaren heen heb ik de noodzaak leren zien om dergelijke verborgen bestuurders te herkennen en om te buigen in de richting van hun positieve pendant. Hoewel dat bepaald geen eenvoudig karwei is, heb ik het altijd enerverend gevonden om zo’n ontdekkingsreis samen met betrokkenen te ondernemen. Het boeiende van zo’n reis is dat je niks van buitenaf toevoegt, maar juist neutraliseert wat in de weg zit. De weg wordt weer vrij, daarom noem ik mijzelf bij de samentafel ook vrijmaker.

Bepalende kracht
Gertjan Endedijk, directeur van Cultuurcentrum Nieuwe Veste in Breda, deed dat in een van zijn nieuwsbrieven als volgt, in een stukje, getiteld ‘De Onderstroom’, naar het bekende lied van Stef Bos: ‘De onderstroom’.
Ik zal het nooit vergeten. Als jongetje op het strand mocht ik niet in de buurt komen van een oploop die ik zag rondom een man die in de branding lag. “Bijna verdronken”, zei mijn vader, “een Duitser, die kent onze zee niet.” Later, bij het diploma reddend zwemmen in zee, begreep ik het. Door de sterke onderstroom trekt de Noordzee. De zee kan je meesleuren, tot achter de zandbanken, diep het open water in. Probeer dan maar eens rustig te blijven en terug te komen. Stef Bos geeft in datzelfde prachtlied aan: “Maar de onderstroom die niemand ziet, bepaalt de richting op elk gebied.”
De onderstroom bestaat ook in organisaties. “Nee, zo gaat dat hier niet”. “Tja, dat doen we hier zo altijd.” “Hebben we al eerder geprobeerd, werkte niet”. Dat horen medewerkers vaak in hun eerste honderd dagen als verklaring voor gedrag dat zij als nieuwkomers tegenkomen, maar niet begrijpen. Vraag je naar een persoonlijke ervaring die ten grondslag ligt aan dergelijke uitspraken, dan blijft het vaak stil.
Fascinerend, een bepalende kracht en beweging die je niet ziet. Ze worden ook wel verborgen bestuurders genoemd. Een scherpere benaming dan het vage woord cultuur. Net als de trek in zee zijn verborgen bestuurders in organisaties onzichtbaar, maar ze sturen wel. Wat is hier wel en niet de bedoeling. Verboden en geboden. En het werkt: iedereen houdt zich eraan……

In de context van dit artikel: waarom verliezen teams steeds weer uit het oog wat ze (zeggen te) willen bereiken? Waarom lijkt de gewenste (in)richting vaak zo ver weg? Verborgen bestuurders brengen je door hun do en don’t karakter kennelijk uit contact met wat je wilt bereiken. Hier een aantal voorbeelden van do’s en don’ts uit zorginstellingen, die ondermijnend kunnen inwerken op de wens samen te sturen:

• ”Eigen Toko (ik dus) eerst”. Ga uit van wat goed is voor je eigen winkel.

• “Ieder zijn eigen verantwoordelijkheid”. (Daar heb je het al druk genoeg mee).

• “Maak geen gezamenlijke visie en afspraken, dat maakt onvrij en bindt je teveel.

• “Houdt dingen open, maak er geen sluitende afspraken over want dan pin je je maar vast”.

• “Wees vooral respectvol = aardig voor elkaar; je moet elkaar de hand boven het hoofd houden. Bijvoorbeeld “Heb geen kritiek op mij, dan doe ik dat ook niet met jou”.

De regie terug
Kurt Lewin, een van de inspirators van de veranderkunde, sprak al over driving forces en resistent forces (Lewin, 1951). Zijn stelling was dat je beter eerst aandacht kan besteden aan de laatste, omdat zanders alleen maar sterker worden. Eerst de voet van de rem en pas daarna weer gas geven, anders krijg je alleen maar hitte en stank en nauwelijks vooruitgang. Als je dat doet, gebeurt er iets fascinerends: door de verborgen bestuurders te ontdekken en te benoemen, ga je collectief en zonder schuldvraag anders naar de patronen binnen je team of instelling kijken. Dat beïnvloedt je manier van waarnemen en denken op een positieve manier. En vooral je handelen, omdat je handvatten krijgt de patronen te doorbreken, je krijgt met andere woorden de regie terug.
De urgentie daartoe blijkt meer dan eens door corona. Er is geen keus meer, de gebaande paden moeten verlaten worden. De onderhuidse krachten verliezen in veel zorginstellingen hun kracht door de noodzaak het anders te doen. Zekerheden zijn weggevallen, wat normaliter werkt doet het niet meer, patiënten reageren onvoorspelbaar op bestaande medische en zorg-interventies. We worden noodgedwongen op elkaar aangewezen, de comfortzones moeten verlaten.

Samen sturen wordt nu echt noodzaak, daar waar de verordeningen van overheidswege juist sterker geworden zijn.

Hoe kun je toch mensgericht werken, terwijl alle omstandigheden dat onmogelijk lijken te maken. In de ervaringsuitwisseling aan de Samentafel kwam een actuele situatie aan bod, waarin van directiewege alle ruimte geboden wordt om met elkaar situaties in hun context te aanschouwen en passende stappen te zetten. Niet meer voorschriften dus, maar ruimte scheppen. Want voor Samen Sturen heb je ruimte nodig om verbinding te creëren, een interessante paradox. ‘Elk nadeel heb zijn voordeel’, zullen we onze voetbalfilosoof weer eens nazeggen. En hopelijk kunnen we die voordelen vasthouden, ook of juíst als het niet meer hoeft. Dat werkt alleen als het een verinnerlijkte nieuwe waarheid wordt.

Dries