Terugblik op desamentafel ‘Tussen vrijheid en verantwoordelijkheid’
‘Steen en mos
Hard en zacht
Houdt het mos de stenen gevangen?
Of houden de stenen het mos gevangen?
Vormen zij het fundament?
Of worden ze vertrapt?
Hoe vast is haar structuur?’
, Hedwig Kauffman.
Terugblik op desamentafel ‘Tussen vrijheid en verantwoordelijkheid’, een morele reflectie over de handelingsruimte van de bestuurder en de (interne) adviseur, 14 maart 2024
Deze avond hebben wij, naar aanleiding van het verzet van rijksambtenaren tegen de opstelling van de Nederlandse regering in het conflict rond Gaza, gesproken over de handelingsruimte van ambtenaren, adviseurs, bestuurssecretarissen, maar ook over het handelen als toezichthouder of als bestuurder. Het ging in bredere zin over de ontstane bestuurscultuur in Nederland en de wijze waarop dit beïnvloed zou kunnen worden.
De aanwezigen vonden elkaar in het feit dat het spel van macht en tegenmacht, de structuren die zijn gebouwd voor de juiste ‘checks and balances’, vaak onvoldoende benut worden. Ook als een morele ondergrens in zicht is of wordt overschreden. Hoe kan dat? Waarom staan velen erbij en kijken ernaar? Hoe kan het, dat bijv. in het andere actuele voorbeeld rondom het fraudebeleid, in het handelen collectief gekozen kan worden voor een stringente uitleg van de wet, terwijl dit zoveel onrecht met zich meebrengt? (zie de rapportage Blind voor Mens en Recht). Hier werd een uitspraak aangehaald: ‘totdat de politiek zich ermee bemoeit….’ Daar waar er dus te weinig afstand is tussen politiek bestuur, uitvoering en rechterlijke macht.
Een vergelijkbaar gebrek aan afstand werd geconstateerd in de klassieke reactie van raden van toezicht die direct de bestuurder in bescherming nemen als diens gedrag in het geding komt. Diverse persoonlijke voorbeelden werden genoemd, maar ook het recente voorbeeld van omroep WNL werd aangehaald.
Het gesprek ging een spade dieper richting het menselijke niveau: wat is er nodig in jouw ‘zijn’, om je uit te spreken tegen een gang van zaken die duidelijk niet deugt? Je moet het kunnen begrijpen, kunnen voelen, over voldoende moed beschikken, beschikken over een ontwikkeld moreel besef….en dan doet ook de persoonlijke context nog mee: kan je wel afstand nemen? Wat zijn de mogelijke gevolgen voor jou persoonlijk op financieel vlak, het risico dat je je baan verliest? Hoe toegankelijk is de rechterlijke macht voor jou als jij je wilt verdedigen, maar niet over voldoende geld beschikt? Hoe sterk is jouw steunstructuur? Veel ‘dubbeltjes’ die de goede kant op moeten vallen. Die balans valt voor eenieder anders uit. Hier kwam ook de notie naar voren dat in de meeste donkere momenten een mens een besef van keuze kan hebben (Edith Eger, ‘De Keuze’) en viel het begrip ‘salutogenese’ (de wetenschap die zich bezighoudt met hoe gezondheid ontstaat in plaats van ziekte).[1]
Aan welke sleutels kunnen we draaien in onze samenleving? Geld lijkt nog steeds ‘leading’, maar uiteindelijk weten we dat het draait om het ‘zijn’ (en niet om het ‘hebben’). Hoe ontwikkel je moraliteit? Hoe word je mondig? We stonden stil bij de rol van het onderwijs, wat weinig aandacht schenkt aan morele vorming (wellicht wel aan mondigheid). Maar ook de voorbeeldfunctie van ouders en mensen in leidende posities. Zij voeden de jonge generatie op in ‘hoe het hoort’. Wat leren zij van de heersende bestuurscultuur? Kunnen we ook stil staan bij de burgerplicht die nodig is om onze democratie te laten functioneren (naast de burgerrechten)? Zijn we niet verwend geraakt met decennialange ervaren luxe, waarin het er niet om leek te spannen en het voortbestaan van de democratie vanzelfsprekend? En hoe vullen we het gat van de ontkerkelijking op, waar vroeger morele vorming vanzelfsprekend was door verhalen met een diepere lading (met helaas ook minder goede uitwerking). Momenteel speelt de invloed van social media een grote rol bij gebrek aan fysieke gemeenschapsvorming. Media in zijn algemeenheid dragen weinig bij aan genuanceerd kijken naar bepaalde problemen (men kan verontwaardigd zijn dat er geen garnalen meer te vinden zijn in de zee, maar men heeft zelf de zee leeg gevist/gegeten, alleen de verslaggeving in de media leek daaraan voorbij te gaan).
Zo werden vele aspecten van onze samenleving geraakt. We sloten af met het voornemen om meer jonge mensen te betrekken bij dit gesprek. We gaan op herhaling en nodigen al onze (klein)kinderen uit om de volgende keer deel te nemen aan deze dialoog!
Hedwig Kauffman, stroomversneller, bestuurssecretaris, gespreksleider moreel beraad.
[1] Drie begrippen komen naar voren bij het maken van keuzes onder invloed van stressfactoren: begrijpelijkheid, beheersbaarheid (invloed uitoefenen) en betekenisgeving.